«Ακούει ο τάφος;». Αυτό βγήκε στον αέρα κατά λάθος. Η ερώτηση έφυγε από το control τηλεοπτικού σταθμού με αποδέκτη συνεργείο που είχε στηθεί στο μνήμα του Ανδρέα Παπανδρέου. Δίπλα στο μνήμα. Αν μπορούσαν θα είχαν μπει και μέσα. Πέρασαν 18 χρόνια, αλλά όσοι παρακολούθησαν την κηδεία μπορούν να ανασκευάσουν την εικόνα πίξελ προς πίξελ. Ένας υπάλληλος του γραφείου τελετών τράβηξε ελαφρώς το σάβανο και η Δήμητρα έβρεξε με περισσότερα δάκρυα το κεφάλι του νεκρού. Στη συνέχεια έκανε στην άκρη και παραχώρησε τη θέση της στη Μαργαρίτα. Εκείνη αποσπάστηκε από την αγκαλιά του Γιώργου και άφησε ένα χάδι στο παγωμένο πρόσωπο του Ανδρέα. Το καπάκι τύλιξε με σκοτάδι τον άνδρα που παραδόθηκε στη γη και στην ιστορία.
Δεν ξέρω αν ο Ανδρέας έμαθε τα νέα, όπως επίμονα ρωτούσε ο γιος του, αλλά στη χώρα δεν υπήρξε άνθρωπος που να μην τα είδε. Η τηλεοπτική κάλυψη της κηδείας ήταν αντίστοιχη του θεάματος που μετέφερε στις οθόνες. Οι δρόμοι κλειστοί, το φέρετρο ανοιχτό και η κάμερα καρφωμένη πότε στη χήρα και πότε στην πρώην. Δεν συνοδεύσαμε, απλώς, τον πρόεδρο στην τελευταία του κατοικία. Τον βάλαμε και μέσα. Το θέαμα δεν το έλεγες τριτοκοσμικό. Ήταν βαλκανικά δραματικό. Καμιά φορά σκέφτομαι ότι στα Βαλκάνια πλένεται το τριτοκοσμικό για να πάει στην Ευρώπη. Όμως, για να είμαι δίκαιος, τότε δεν μας είχαν σοκάρει όλα αυτά ή, μάλλον, δεν μας είχαν εκπλήξει. Εν τέλει ήταν μία κηδεία που θα άρεσε στον Ανδρέα. Συμβατή με την πολιτική του επίδοση, απολύτως αρμονική με την αισθητική του. Αν μη τι άλλο, ο μακαρίτης είχε αποδεχθεί την κατάργηση του μέτρου ως διάσταση της πολιτικής. Όλα έγιναν μεγαλύτερα επί των ημερών του. Οι μισθοί και τα αυτοκίνητα, οι πίστες και τα ακίνητα.
Δεν είναι εύκολο να αποτιμήσεις με ένα πρόσημο τον Ανδρέα – θα ήταν επιπόλαιο. Επίσης δεν είμαι σίγουρος αν είναι πολιτικά δίκαιο και ιστορικά ορθό να τον διαχωρίσεις από το ΠΑΣΟΚ. Όμως θέλει μοντάζ για να πάρεις από δίπλα του τον Άκη και τον Μένιο. Έφτιαξε, άραγε, ο Ανδρέας τον καιρό του ή ήταν η απάντηση στο ερώτημα της εποχής; Όχι δεν υπάρχει διάζευξη εδώ, ισχύουν και τα δύο. Αλλά χρέος του ηγέτη δεν είναι να αλλάζει τους καιρούς; Πιθανότατα να μην μπορούσε -ακόμα και αν ήθελε- να ανακόψει τη δυναμική της εποχής. Ναι, οι «μη προνομιούχοι» θα εφορμούσαν στα πράγματα όπως οι μπολσεβίκοι στα χειμερινά ανάκτορα. Γι’ αυτό τον ψήφισαν. Τα δόντια γυάλιζαν μπροστά στο ευρω-χρήμα, καπνός έβγαινε από τα νέα τζάκια. Το λαϊκό, ακόμα και στην πιο χυδαία μορφή του, θα εκδικείτο το ελιτίστικο αστικό. Ο Ανδρέας με αυτά πολιτεύτηκε. Δεν θα μπορούσε να γίνει και αλλιώς. Όταν η πολιτική γίνεται με όρους μεσσιανισμού, τότε δεν υπάρχει άλλη διαλεκτική πέραν του λαϊκισμού. Ο Ανδρέας ήταν ένας χαρισματικός ηγέτης που πήγε τη χώρα μια ανάσα από τον 21ο αιώνα, με πολιτικά ήθη των ’60ς.
Συχνά ακούμε ότι από τις μέρες μας λείπουν οι σπουδαίοι ηγέτες και τα στιβαρά χέρια. Αυτό, βέβαια, είναι βλακώδες. Δεν είναι οι ηγέτες που έχουν εκλείψει. Είναι το επικοινωνιακό περιβάλλον που άλλαξε. Φέρτε τον Μιτεράν, τον Κολ, τη Θάτσερ, τον Παπανδρέου, στην εποχή των social media. Η εικόνα τους δεν θα τσαλακωθεί, απλώς. Θα ξεσκιστεί. Αν ο Ανδρέας επέστρεφε σήμερα στη ζωή θα ακουγόταν ως μία ξεπερασμένη, γραφική φωνή που απευθύνεται σε περιορισμένο ακροατήριο – τελικά η ζωή είναι μεγάλη, σε 18 χρόνια μπορούν να αλλάξουν τα πάντα. Και αν δοκίμαζε να προσαρμοστεί στην εποχή, θα ελέγχετο μονίμως για αυταρχισμό. Ναι, ο Τσίπρας συχνά συμπεριφέρεται ως κλώνος, ακόμα και κατά την εκφορά του λόγου θυμίζει Ανδρέα των ’70ς. Ίσως, όμως, αυτός να είναι και ένας από τους λόγους που δεν ξεκλειδώνει την πόρτα της εξουσίας.
Τη μέρα που η Δήμητρα γκρέμισε τη ροζ βίλα, το σπίτι όπου πέθανε ο Παπανδρέου, ανέβηκα στην Εκάλη για ρεπορτάζ. Βούτηξα μερικά ροζ κεραμίδια για σουβενίρ. Χάρισα σε φίλους, κράτησα ένα και εγώ. Την ώρα που ο εκσκαφέας έδινε εκδικητικά χαστούκια στα ντουβάρια, σκεφτόμουν ποια εικόνα του Ανδρέα θα κρατούσα, μαζί με το κεραμίδι. Ε, λοιπόν, αυτή που έχει εντυπωθεί πιο έντονα στη μνήμη μου, είναι από την τελευταία επίσκεψή του στη ΔΕΘ. Είχε καταστρωθεί επιχειρησιακό σχέδιο για να μην ανεβεί σκαλιά. Ήταν σαν χάρτινος. Δεν θυμάμαι τι είπε. Ό,τι και αν λέγεται εκεί ψέμα είναι.
